WYROK TRYBUNAŁU (ósma izba) z dnia 19 grudnia 2018 r.(*)

W sprawie C‑51/18

mającej za przedmiot skargę o stwierdzenie, na podstawie art. 258 TFUE, uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego, wniesioną w dniu 29 stycznia 2018 r.,

Komisja Europejska, reprezentowana przez N. Gossement oraz B.R. Killmanna, działających w charakterze pełnomocników,

strona skarżąca,

przeciwko

Republice Austrii, reprezentowanej przez G. Hessego, działającego w charakterze pełnomocnika,

strona pozwana,

TRYBUNAŁ (ósma izba),

w składzie: M. Vilaras, prezes czwartej izby, pełniący obowiązki prezesa ósmej izby, J. Malenovský (sprawozdawca) i M. Safjan, sędziowie,

rzecznik generalny: M. Wathelet,

sekretarz: A. Calot Escobar,

uwzględniając pisemny etap postępowania,

podjąwszy, po wysłuchaniu rzecznika generalnego, decyzję o rozstrzygnięciu sprawy bez opinii,

wydaje następujący

Wyrok

1        W skardze Komisja Europejska wnosi do Trybunału o stwierdzenie, że poprzez opodatkowanie podatkiem od wartości dodanej (VAT) wynagrodzenia należnego autorowi z tytułu odsprzedaży oryginalnego dzieła sztuki Republika Austrii uchybiła zobowiązaniom ciążącym na niej na podstawie art. 2 ust. 1 dyrektywy Rady 2006/112/WE z dnia 28 listopada 2006 r. w sprawie wspólnego systemu podatku od wartości dodanej (Dz.U. 2006, L 347, s. 1, zwanej dalej „dyrektywą VAT”).

Ramy prawne

Prawo Unii

Dyrektywa VAT

2        Motywy 3 i 5 dyrektywy VAT mają następujące brzmienie:

„(3)      W celu zapewnienia jasnego i racjonalnego przedstawienia przepisów, spójnego z zasadą lepszego stanowienia prawa, właściwe jest przekształcenie struktury i brzmienia dyrektywy, chociaż nie powinno to, co do zasady, spowodować istotnych zmian w istniejącym prawodawstwie. Niewielka liczba zmian merytorycznych jest jednak nieodłącznym elementem procesu przekształcenia dyrektywy i należy je mimo wszystko wprowadzić. W przypadku wprowadzania takich zmian zostają one w szczegółowy sposób przedstawione w przepisach regulujących transpozycję dyrektywy i jej wejście w życie.

[…]

(5)      System VAT staje się najbardziej jasny i neutralny, kiedy podatek nakładany jest w możliwie najbardziej ogólny sposób, a zakres jego zastosowania obejmuje wszystkie etapy produkcji i dystrybucji oraz świadczenie usług. W związku z tym w interesie rynku wewnętrznego i państw członkowskich leży przyjęcie wspólnego systemu, który ma również zastosowanie do handlu detalicznego”.

3        Zgodnie z art. 2 ust. 1 tej dyrektywy:

„Opodatkowaniu VAT podlegają następujące transakcje:

a)      odpłatna dostawa towarów na terytorium państwa członkowskiego przez podatnika działającego w takim charakterze;

[…]

c)      odpłatne świadczenie usług na terytorium państwa członkowskiego przez podatnika działającego w takim charakterze;

[…]”.

4        Artykuł 24 ust. 1 wspomnianej dyrektywy brzmi następująco:

„»Świadczenie usług« oznacza każdą transakcję, która nie stanowi dostawy towarów”.

5        W myśl art. 25 tej dyrektywy:

„Świadczenie usług może obejmować między innymi jedną z następujących czynności:

a)      przeniesienie praw do wartości niematerialnych, bez względu na to, czy są one przedmiotem dokumentu ustanawiającego tytuł prawny, czy nie;

b)      zobowiązanie do zaniechania działania lub do tolerowania czynności lub sytuacji;

c)      świadczenie usług na podstawie nakazu wydanego przez organ władzy publicznej lub w jego imieniu lub z mocy prawa”.

6        Artykuł 73 dyrektywy VAT stanowi:

„W odniesieniu do dostaw towarów i świadczenia usług innych niż te, o których mowa w art. 74–77, podstawa opodatkowania obejmuje wszystko, co stanowi zapłatę otrzymaną lub którą dostawca lub usługodawca otrzyma w zamian za dostawę towarów lub świadczenie usług, od nabywcy, usługobiorcy lub osoby trzeciej, włącznie z subwencjami związanymi bezpośrednio z ceną takiej dostawy lub świadczenia”.

Dyrektywa 2001/84

7        Motyw 3 dyrektywy 2001/84/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 września 2001 r. w sprawie prawa autora do wynagrodzenia z tytułu odsprzedaży oryginalnego egzemplarza dzieła sztuki (Dz.U. 2001, L 272, s. 32) ma następującą treść:

„Celem prawa do wynagrodzenia z tytułu odsprzedaży jest zapewnienie, aby autorzy plastycznych lub graficznych dzieł sztuki mieli udział w sukcesie gospodarczym swoich oryginalnych dzieł sztuki. Stwarza ono możliwości przywrócenia równowagi między sytuacją gospodarczą autorów graficznych i plastycznych dzieł sztuki, a sytuacją innych twórców, którzy czerpią korzyści z tytułu kolejnych eksploatacji swoich utworów”.

8        Artykuł 1 tej dyrektywy, zatytułowany „Przedmiot prawa do wynagrodzenia z tytułu odsprzedaży”, stanowi:

„1.      Państwa członkowskie ustanawiają prawo autora do wynagrodzenia z tytułu odsprzedaży oryginalnego dzieła sztuki, określone jako prawo niezbywalne, którego nie można się zrzec, nawet z góry, do otrzymania honorarium autorskiego opartego na cenie sprzedaży uzyskanej z każdej odsprzedaży dzieła, następującej po pierwszym rozporządzeniu dziełem przez autora.

2.      Prawo określone w ust. 1 stosuje się do wszystkich czynności o charakterze odsprzedaży, dokonywanych przez sprzedawców, kupujących lub pośredników, osób zawodowo działających na rynku dzieł sztuki, takich [dokonywanych przez występujące w charakterze sprzedawców, kupujących lub pośredników osoby zawodowo działające na rynku dzieł sztuki, takie] jak salony sprzedaży, galerie sztuki, oraz ogólnie, każdy, kto zajmuje się handlem dziełami sztuki.

3.      Państwa członkowskie mogą ustanowić, że prawo określone w ust. 1 nie ma zastosowania do czynności o charakterze odsprzedaży, w przypadku gdy sprzedawca nabył dzieło bezpośrednio od autora mniej niż trzy lata przed tą odsprzedażą oraz w przypadku gdy cena odsprzedaży nie przekracza 10 000 EUR.

4.      Honorarium autorskie jest wypłacane przez sprzedawcę. Państwa członkowskie mogą ustanowić, że jedna z osób fizycznych lub prawnych, określonych w ust. 2, inna niż sprzedawca, jest wyłącznie odpowiedzialna lub odpowiedzialna wspólnie ze sprzedawcą za wypłatę honorarium autorskiego”.

9        Artykuł 3 wspomnianej dyrektywy, dotyczący progu, stanowi:

„1.      Do kompetencji państwa członkowskiego należy określenie minimalnej ceny sprzedaży, powyżej której sprzedaże, określone w art. 1 podlegają prawu do wynagrodzenia z tytułu odsprzedaży.

2.      Minimalna cena sprzedaży nie może w żadnych okolicznościach przekroczyć 3000 EUR”.

10      W myśl art. 4 tej dyrektywy, dotyczącego stawek:

„1.      W odniesieniu do honorarium autorskiego, przewidzianego w art. 1 ustala się na następujące stawki:

a)      4% dla udziału w cenie sprzedaży do 50 000 EUR;

b)      3% dla udziału w cenie sprzedaży od 50 000,01 EUR do 200 000 EUR;

c)      1% dla udziału w cenie sprzedaży od 200 000,01 EUR do 350 000 EUR;

d)      0,5% dla udziału w cenie sprzedaży od 350 000,01 EUR do 500 000 EUR;

e)      0,25% dla udziału w cenie sprzedaży przekraczającej 500 000 EUR.

Jednakże całkowita kwota honorarium autorskiego nie może przekraczać 12 500 EUR.

2.      W drodze odstępstwa od ust. 1, państwa członkowskie mogą stosować stawkę 5% dla udziału w cenie sprzedaży określonej w ust. 1 lit. a).

3.      Jeżeli ustalona minimalna cena sprzedaży jest niższa niż 3000 EUR, państwo członkowskie określi stawkę stosowaną do udziału w cenie sprzedaży do 3000 EUR; ta stawka nie może być niższa niż 4%”.

Prawo austriackie

Urheberrechtsgesetz

11      Urheberrechtsgesetz (ustawa o prawie autorskim) z dnia 9 kwietnia 1936 r. (BGBl. 111/1936) (zwana dalej „UrhG”) w brzmieniu mającym zastosowanie w niniejszej sprawie ustanawia w sekcji III prawa przyznane autorowi, wśród których znajduje się prawo do korzystania, powielania i rozpowszechniania dzieła sztuki.

12      Paragraf 16 UrhG, zatytułowany „Prawo do rozpowszechniania”, stanowi:

„(1)      Autor ma wyłączne prawo do rozpowszechniania swoich dzieł. Zgodnie z treścią tego prawa dzieła nie mogą być wystawiane lub wprowadzone na rynek w sposób, który publicznie je udostępnia bez zgody autora.

(2)      Do czasu opublikowania dzieła prawo do jego rozpowszechniania obejmuje również wyłączne prawo do publicznego udostępnienia tego dzieła poprzez jego przedstawienie, publikację, ogłoszenie, publiczną wystawę lub poprzez jego analogiczną prezentację.

(3)      Z zastrzeżeniem § 16a prawo do rozpowszechniania nie ma zastosowania do dzieł, które zostały już wprowadzone na rynek poprzez przeniesienie własności w jednym z państw członkowskich [Unii] lub w jednym z państw członkowskich Europejskiego Obszaru Gospodarczego za zgodą posiadacza prawa.

[…]

(5)      Jeżeli niniejsza ustawa odnosi się do pojęcia »rozpowszechnianie dzieła«, chodzi wyłącznie o rozpowszechnianie dzieł zastrzeżone na rzecz autora zgodnie z ust. 1–3”.

13      Paragraf 16b URhG, zatytułowany „Prawo do wynagrodzenia z tytułu odsprzedaży”, stanowi:

„(1)      Paragraf 16 ust. 3 ma zastosowanie do odsprzedaży oryginalnego graficznego lub plastycznego egzemplarza dzieła sztuki po pierwszym zbyciu dzieła przez autora, przez co rozumie się, że sprzedawca powinien zapłacić autorowi wynagrodzenie proporcjonalne do ceny odsprzedaży bez podatków (wynagrodzenie z tytułu odsprzedaży oryginalnego dzieła) zgodnie następującymi ograniczeniami:

4% od pierwszej części ceny do 50 000 [EUR],

3% od 150 000 [EUR] przekraczających próg pierwszej części ceny,

1% od 150 000 [EUR] przekraczających próg poprzedniej części,

0,5% od 150 000 [EUR] przekraczających próg poprzedniej części,

0,25% od kwoty przekraczającej próg poprzedniej części;

łączna kwota wynagrodzenia nie może w żadnym razie przekroczyć 12 500 [EUR].

(2)      Prawo do wynagrodzenia z tytułu odsprzedaży należy się jedynie, jeżeli cena sprzedaży wynosi co najmniej 2500 [EUR] i w sprzedaży uczestniczy jako sprzedawca, nabywca lub pośrednik osoba zawodowo działająca na rynku dzieł sztuki; osoby te ponoszą odpowiedzialność jako gwaranci i płatnicy, chyba że to one same są zobowiązane do zapłaty. Prawo to nie może być przedmiotem wcześniejszego zrzeczenia się. Na prawo to może powoływać się również organizacja zbiorowego zarządzania prawami; ponadto prawo to jest niezbywalne. Paragraf 23 ust. 1 stosuje się z niezbędnymi zmianami.

(3)      Przez »oryginalne dzieła sztuki« w rozumieniu ust. 1 rozumie się dzieła:

1.      wykonane przez samego autora,

2.      wykonane w ograniczonych ilościach przez samego autora lub pod jego kierunkiem i które są co do zasady numerowane, podpisane lub w inny sposób autoryzowane przez autora;

3.      w inny sposób uznane za oryginalne dzieła sztuki.

(4)      Prawo do wynagrodzenia z tytułu odsprzedaży nie należy się, jeżeli sprzedawca nabył dzieło sztuki przed upływem trzech lat od autora i cena sprzedaży nie przekracza 10 000 [EUR]”.

 Umsatzsteuergesetz 1994

14      Paragraf 1 Umsatzsteuergesetz (ustawy o podatku obrotowym) z dnia 23 sierpnia 1994 r. (BGBl. 663/1994) (zwanej dalej „UStG 1994”) w brzmieniu mającym zastosowanie w niniejszej sprawie stanowi:

„(1)      Opodatkowaniu podatkiem od wartości dodanej podlegają następujące transakcje:

1      dostawy i inne usługi dokonywane odpłatnie na terytorium kraju przez przedsiębiorcę w ramach jego przedsiębiorstwa. Nie wyłącza opodatkowania okoliczność, że czynność jest dokonywana na podstawie aktu prawnego bądź administracyjnego lub jest uważana za dokonaną na podstawie przepisu prawa;

[…]”.

15      Zgodnie z § 3 UStG 1994:

„(1)      Dostawy są to transakcje, poprzez które przedsiębiorca nadaje nabywcy lub umocowanej przez niego osobie trzeciej uprawnienie do rozporządzania towarem w jego imieniu. Uprawnienie do rozporządzania towarem może być przeniesione przez samego przedsiębiorcę lub umocowaną przez niego osobę trzecią.

[…]”.

16      Paragraf 3a ust. 1 UStG 1994 stanowi:

„Za »inne świadczenia« uważane są transakcje, które nie są dostawami. Inne świadczenie może również polegać na zaniechaniu lub tolerowaniu określonego działania lub sytuacji”.

Postępowanie poprzedzające wniesienie skargi

17      W dniu 17 października 2014 r. Komisja skierowała do Republiki Austrii wezwanie do usunięcia uchybienia, informując ją o swoich zastrzeżeniach co do praktyki administracyjnej polegającej na opodatkowaniu VAT wynagrodzenia należnego autorowi oryginalnego dzieła z tytułu odsprzedaży.

18      W piśmie tym Komisja uznała, że owo wynagrodzenie nie stanowiło zapłaty za świadczenie artystyczne autora takiego dzieła sztuki. Wyjaśniła ona również, że prawo do wynagrodzenia z tytułu odsprzedaży zostało przyznane bezpośrednio przez prawo w celu przyznania autorowi rozsądnego udziału finansowego w sukcesie jego dzieła sztuki. W braku dostawy lub świadczenia usługi wykonanych przez autora w ramach wykonania prawa do wynagrodzenia z tytułu odsprzedaży oryginalnego dzieła żadna transakcja nie podlega opodatkowaniu VAT.

19      Republika Austrii odpowiedziała na wezwanie do usunięcia uchybienia pismem z dnia 16 grudnia 2014 r.

20      Republika Austrii zauważa, że prawo do wynagrodzenia z tytułu odsprzedaży oryginalnego dzieła miało na celu zapewnienie, aby autor uczestniczył w sukcesie finansowym swojego dzieła. Okoliczność, iż autor nie uczestniczy w porozumieniu pomiędzy sprzedawcą a nabywcą w ramach odsprzedaży danego dzieła sztuki, nie sprzeciwia się opodatkowaniu wynagrodzenia otrzymanego przez autora z tytułu prawa odsprzedaży. Przeciwnie, zasada neutralności systemu VAT wymaga, aby wynagrodzenie to również zostało opodatkowane VAT.

21      Republika Austrii wskazała ponadto, że prawo do wynagrodzenia z tytułu odsprzedaży umożliwia uwzględnienie wartości dodanej dzieła sztuki przy jego odsprzedaży w taki sposób, że ewentualnie mogłoby to powodować zwiększenie podstawy opodatkowania usługi świadczonej przez autora w ramach pierwszej sprzedaży. W związku z tym, ponieważ owa pierwsza i jedyna usługa podlegała VAT, wynagrodzenie należne z tytułu prawa odsprzedaży również powinno podlegać VAT.

22      Nie uznając wszystkich odpowiedzi Republiki Austrii za zadowalające, Komisja skierowała do tego państwa członkowskiego w dniu 25 lipca 2016 r. uzasadnioną opinię, w której potwierdziła, że wynagrodzenie należne autorowi z tytułu prawa odsprzedaży nie stanowiło zapłaty za dostawę lub usługę świadczoną przez autora w trakcie pierwszego wprowadzenia na rynek, że prawo do wynagrodzenia z tytułu odsprzedaży miało na celu wyłącznie umożliwienie autorowi czerpania zysku z korzyści finansowych związanych z jego świadczeniem artystycznym oraz że autor nie może sprzeciwić się odsprzedaży swego dzieła.

23      Republika Austrii odpowiedziała na ową uzasadnioną opinię pismem z dnia 22 września 2016 r., ponownie powołując się w istocie na możliwość opodatkowania wynagrodzenia należnego z tytułu odsprzedaży.

24      Wyjaśniła, że w ramach prawa do wynagrodzenia z tytułu odsprzedaży autor wykonuje świadczenie polegające na tolerowaniu czynności odsprzedaży dzieła. Pomimo że świadczenie to zostało przewidziane przez ustawę dla autorów oryginalnego dzieła sztuki, to jednak odpowiada ono świadczeniu porównywalnemu do świadczenia wykonywanego przez innych autorów w ramach przedstawiania ich dzieł. Z uwagi na to, że wynagrodzenie za przedstawienie tych dzieł jest opodatkowane VAT jako zapłata za świadczenie usług, wynagrodzenie należne z tytułu odsprzedaży również powinno zostać opodatkowane VAT.

25      Republika Austrii podtrzymywała swoją argumentację przedstawioną tytułem ewentualnym, zgodnie z którą opodatkowanie owego wynagrodzenia jest również uzasadnione z tego względu, że prowadzi ono do zwiększenia podstawy opodatkowania usługi świadczonej przez autora w ramach pierwszego wprowadzenia na rynek jego dzieła. Taka zmiana podstawy opodatkowania nie jest zdaniem Republiki Austrii uzależniona od istnienia stosunku prawnego pomiędzy autorem a sprzedawcą dzieła lub jego późniejszym nabywcą, lecz od tego, że autor korzysta – z powodu prawa do wynagrodzenia z tytułu odsprzedaży – z wartości dodanej do tego dzieła.

26      Ponieważ Komisja uznała udzielone przez Republikę Austrii odpowiedzi za niezadowalające, postanowiła wnieść niniejszą skargę.

W przedmiocie skargi

Argumentacja stron

27      Komisja uważa, że nałożony na strony uczestniczące w odsprzedaży dzieła obowiązek zapłaty wynagrodzenia autorowi służy wyłącznie zagwarantowaniu mu słusznej części w wartości jego oryginalnego dzieła. Owa słuszna część nie stanowi jednak zapłaty za świadczenie autora, ponieważ odnosi się ona wyłącznie do wartości gospodarczej oryginalnego dzieła wynikającej dla autora z odsprzedaży jego dzieła dokonanej bez jego zgody. Kwota wynagrodzenia została ustalona w sposób nieodwołalny przez ustawę.

28      Ponadto z wyroku z dnia 18 stycznia 2017 r., SAWP (C‑37/16, EU:C:2017:22, pkt 25, 26), wynika, że dana dostawa lub usługa zostały wykonane odpłatnie w rozumieniu dyrektywy VAT tylko wtedy, jeżeli pomiędzy usługodawcą a usługobiorcą istnieje stosunek prawny, w ramach którego wymieniane są świadczenia wzajemne, przy czym wynagrodzenie otrzymane przez usługodawcę stanowi rzeczywiste odzwierciedlenie wartości usługi świadczonej na rzecz usługobiorcy. Pomiędzy wyświadczoną usługą a otrzymanym świadczeniem wzajemnym powinien zatem istnieć bezpośredni związek tego rodzaju, że zapłacone kwoty będą stanowić rzeczywiste odzwierciedlenie wartości wynagrodzenia możliwej do wyodrębnienia usługi w ramach stosunku prawnego, na podstawie którego nastąpiła wymiana świadczeń wzajemnych.

29      Tymczasem wynagrodzenie należne autorowi z tytułu prawa odsprzedaży w oczywisty sposób nie stanowi rzeczywistego odzwierciedlenia wartości świadczenia autora, lecz zostaje określone jedynie na podstawie ceny otrzymanej w trakcie odsprzedaży dzieła, na której kwotę autor nie może mieć wpływu. Autor ma prawo do tego wynagrodzenia i nie musi w tym celu wykonać, ani nawet być w stanie wykonać, najmniejszego świadczenia, polegającego albo na działaniu, albo na zaniechaniu. W konsekwencji wynagrodzenie należne z tytułu odsprzedaży nie stanowi zapłaty za dostawę lub za usługę w rozumieniu art. 2 dyrektywy VAT.

30      Ponadto w zakresie, w jakim w trakcie odsprzedaży dzieła jego autor nie może ani przeszkodzić tej odsprzedaży, ani nawet wywrzeć wpływu na nią, nie świadcząc w związku z tym żadnej usługi, nie można uznać, że autor ten wykonał świadczenie, tolerując ową odsprzedaż. W konsekwencji prawo do wynagrodzenia z tytułu odsprzedaży nie stanowi elementu związanych z prawem autorskim praw do korzystania i eksploatowania.

31      Ponadto należy odrzucić podniesiony w trakcie postępowania poprzedzającego wniesienie skargi argument Republiki Austrii, zgodnie z którym opodatkowanie VAT kolejnych eksploatacji praw innych twórców, przy jednoczesnym nieopodatkowaniu wynagrodzenia należnego z tytułu prawa do odsprzedaży, stanowi naruszenie zasady neutralności podatkowej. W rzeczywistości bowiem, ponieważ sytuacja autorów oryginalnych dzieł sztuki nie jest sytuacją innych twórców pod względem wynagrodzenia należnego im z tytułu wykonywania przysługujących praw do korzystania i eksploatacji, zasada neutralności VAT nie sprzeciwiałaby się temu, aby wynagrodzenie tych innych twórców podlegało VAT, a wynagrodzenie związane z prawem do wynagrodzenia z tytułu odsprzedaży już nie.

32      Podobnie jest z argumentem Republiki Austrii, zgodnie z którym wynagrodzenie należne z tytułu odsprzedaży należy opodatkować VAT z tego powodu, że dla autora oryginalnego dzieła zmieniła się podstawa opodatkowania usługi, jaką wyświadczył on w ramach pierwszego wprowadzania na rynek oryginalnego dzieła. Takie wynagrodzenie, obliczone na podstawie ceny sprzedaży uzyskanej w trakcie odsprzedaży dzieła, jest bowiem całkowicie niezależne od wynagrodzenia, jakie autor uzgodnił z pierwszym nabywcą tego dzieła. Może się zdarzyć na przykład, że autor zrobi prezent z oryginalnego dzieła, a mimo wszystko będzie miał w tej sytuacji prawo do wynagrodzenia z tytułu odsprzedaży.

33      W odpowiedzi na skargę Republika Austrii twierdzi, że w zakresie, w jakim odsprzedaż dzieła stanowi wymianę świadczeń w ramach stosunku prawnego, wynagrodzenie należne autorowi tego dzieła z tytułu odsprzedaży powinno zostać opodatkowane...